بیماری آنسفالیت مغزی یک عفونت نادر است که مغز را درگیر کرده و عوامل متعددی می‌توانند زمینه بروز آن را فراهم کنند. درصورتی‌که علائم این بیماری به‌صورت فیزیکی ظاهر شوند، با مصرف دارو و مراقبت‌های بیمارستانی قابل‌کنترل هستند؛ اما در مواقعی که این عفونت جدی عملکرد مغز را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، ممکن است اثرات آن برای همیشه با بیمار باقی بماند. در ادامه این مطلب از سایت دکتر کربلایی اطلاعات کاملی درباره این بیماری توضیح داده‌ایم که در صورت مطالعه آن‌ها، با آگاهی بهتر میتوان اقدام به درمان فوری آن کرد.
آنسفالیت مغزی چیست؟
آنسفالیت (Encephalitis) نوعی التهاب در مغز است که در اثر نقص دستگاه ایمنی، دارو، عفونت ویروسی یا باکتریایی ایجاد می‌شود. با وجود اینکه احتمال بروز این بیماری در افراد بسیار نادر است، اما در صورت ابتلا، نوعی بیماری جدی تلقی شده و فرد باید سریعاً تحت معالجه قرار بگیرد. در این عارضه التهاب بافت‌های فعال مغز در اثر پاسخ ایمنی یا عفونت سبب متورم‌شدن مغز می‌شوند. تورم مغز با سفتی گردن، سردرد، تشنج، حساسیت به نور و سردرگمی ذهنی همراه است.
هر ساله در میان هر ۱۰۰ هزار نفر ۱۰ الی ۱۵ نفر به آنسفالیت مغزی مبتلا می‌شوند. دهه گذشته در ایالات متحده آمریکا بیش از ۲۵۰ هزار نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند. احتمال ابتلا به این بیماری در همه افراد وجود دارد، اما در برخی سنین مانند کودکی و بزرگسالی شایع‌تر است.
انواع آنسفالیت مغزی
آنسفالیت مغزی را میتوان به دودسته زیر تقسیم کرد:
۱. آنسفالیت عفونی
عامل ایجاد آنسفالیت عفونی، معمولاً عفونت‌های ویروسی هستند. تزریق واکسن اوریون، آبله‌مرغان، سرخک و سرخچه در کاهش میزان آنسفالیت ناشی از بیماری‌های ویروسی تأثیرگذار است، اما بااین‌وجود ویروس‌های دیگری هم وجود دارند که سبب بروز آنسفالیت مغزی می‌شوند. ویروس واریسلا زوستر، انتروویروس‌ها و ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ و ۲ از شایع‌ترین عوامل ویروسی ابتلا به آنسفالیت هستند که باعث بروز بیماری‌های گوارشی می‌شوند. در برخی موارد آنسفالیت در اثر انتقال ویروس‌ها توسط کنه، پشه و حشرات دیگر یا حیوانات به بدن انسان ایجاد می‌شود. برخی از این ویروس‌ها عبارت‌اند از:
- زیکا
- چیکونگونیا
- ویروس نیل غربی
- ویروس‌های اسب
- ویروس پواسان
- ویروس آنسفالیت ژاپنی
- ویروس لاکراس
- ویروس سنت لوئیس
- میکروب‌های عفونی دیگر مانند قارچ‌ها، باکتری‌ها و انگل‌ها هم به‌ندرت می‌توانند باعث ایجاد آنسفالیت شوند
۲. آنسفالیت خودایمنی
زمانی که سلول‌های ایمنی یا آنتی‌بادی‌های بدن به مغز حمله می‌کنند، آنسفالیت خودایمنی رخ می‌دهد. در بسیاری از موارد پروتئین یا گیرنده خاصی که آنتی‌بادی‌ها در مغز هدف قرار می‌دهد، نوع بیماری آنسفالیت مغزی را مشخص می‌کند.
- مورد هدف قرارگرفتن گیرنده‌های NMDA در مغز توسط دستگاه ایمنی، آنسفالیت گیرنده ضد NMDA را ایجاد می‌کند
- مورد هدف قرارگرفتن مجموعه پروتئینی مغز VGKC شامل زیرگروه‌های LGI-1 و CASPR2 موجب بروز آنسفالیت آنتی‌بادی کمپلکس VGKC می‌شود
- دستگاه ایمنی بدن ممکن است گیرنده‌های GABA-A و GABA-B را هم مورد هدف قرار دهد
- لازم به ذکر است علل آنسفالیت خودایمنی به طور کامل شناخته نشده‌اند. این بیماری ممکن است گاهی در اثر یک تومور خوش‌خیم یا سرطانی هم ایجاد شود
دلایل آنسفالیت مغزی؟
دلایل مختلفی برای ابتلا به آنسفالیت مغزی وجود دارد. موارد زیر برخی از مهم‌ترین این دلایل هستند:
- ویروس‌ها: شایع‌ترین علل بروز بیماری آنسفالیت مغزی عفونت‌های ناشی از ویروس نقص ایمنی اچ‌آی‌وی، تب‌خال، نیل غربی، انتروویروس‌ها و ویروس‌هایی که از کنه منتقل می‌شوند هستند
- نقص دستگاه ایمنی: حمله اشتباه دستگاه ایمنی به مغز، منجر به بروز آنسفالیت خودایمنی می‌شود
- انگل‌ها و باکتری‌ها: آنسفالیت باکتریایی نوع نادری از این بیماری است که در اثر انتقال باکتری‌ها و انگل‌ها به بدن رخ می‌دهد
علائم آنسفالیت مغزی
در موارد حاد آنسفالیت مغزی، علائم پس از ظاهرشدن طی چند روز تا یک هفته وخیم‌تر می‌شوند. شروع آنسفالیت مغزی با سردرد یا علائمی شبیه به آنفولانزا است و در نهایت به مشکلات استدلال، تفکر، به‌خاطر سپردن و تغییر وضعیت ذهنی منجر می‌شود. بیماری آنسفالیت خودایمنی در طی هفته‌ها روند روبه‌رشدی خواهد داشت.
علائم بیماری آنسفالیت بسته به آنتی‌بادی‌های حمله‌کننده و ناحیه آسیب‌دیده مغز متفاوت است. در بسیاری از مواد علائم فیزیکی این بیماری، شامل موارد زیر می‌شود:
- ضعف عضلانی و درد مفاصل
- سردرد و تب
- سفتی یا گرفتگی گردن
علائم آنسفالیت عصبی معمولاً به‌صورت زیر ظاهر می‌شوند:
مشکل در تکلم
- توهم، بی‌قراری یا گیجی
- تغییر رفتار
- تشنج
- اختلالات حرکتی
- مشکلات حافظه
- حساسیت به نور و صدا
- ازدست‌دادن هوشیاری
در موارد حاد علائم آنسفالیت ممکن است به‌صورت زیر بروز پیدا کنند:
- فلج جزئی یا ضعف در پاها و بازوها
- اختلال در شنوایی یا گفتار
- دوبینی
- کما
- اضطراب
- اختلال شناختی و علائم شناختی
- ازدست‌دادن حافظه
- احساس خواب‌آلودگی بیش از حد
- تحریک‌پذیری و سردرگمی
- توهم و روان‌پریشی
- تغییرات رفتاری دیگر
چگونه میتوان آنسفالیت مغزی را تشخیص داد؟
جهت تشخیص عفونت‌های مغزی اقدامات زیادی توسط پزشکان انجام شده است. در بسیاری از مواردی که علائم بیماری آنسفالیت مغزی به‌صورت ترکیبی از تب، تغییر در رفتار، تشنج و تغییر حالت هوشیاری ظاهر می‌شود، به ارزیابی آنسفالیت نیاز است. شناسایی و درمان فوری آنسفالیت مغزی نقش به سزایی در پایداری عوارض و کاهش خطر مرگ ناشی از این بیماری دارد.
پزشک جهت تشخیص بیماری آنسفالیت مغزی، برای بیمار آزمایش تجویز می‌کند، او را معاینه می‌کند و در صورت داشتن سابقه پزشکی درباره آن سوال می‌کند. در چنین مواقعی پزشک معمولاً اطلاعات جامعی در مورد سابقه سرماخوردگی‌های اخیر، واکسن‌های تزریقی، بیماری‌های گوارشی و تنفسی بیمار جمع‌آوری می‌کند. همچنین می‌خواهد به این موضوع پی ببرد که آیا فرد اخیراً به مکان‌های خاصی سفرکرده است؟ در اطراف او حیوانات خانگی یا حیوانات دیگر حضور داشته‌اند؟ اخیراً توسط حشراتی مانند پشه یا کنه گزیده شده است؟
به‌طورکلی مراحل زیر توسط پزشک جهت تشخیص آنسفالیت صورت می‌گیرد:
- معاینه فیزیکی بیمار جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره علائم بیماری
- انجام معاینات عصبی به‌منظور ارزیابی عملکرد مغز
- استفاده از آزمایش‌ها و مطالعات تصویربرداری که نقش زیادی در تشخیص یا رد آنسفالیت مغزی دارند
عوارض ناشی از بیماری آنسفالیت مغزی چیست؟
معمولاً عوارض آنسفالیت مغزی در افراد متخلف متفاوت ظاهر می‌شوند. بهبود کامل این بیماری در برخی افراد اتفاق می‌افتد. این درحالی‌‌است برخی دیگر از بیماران ممکن است مدت‌ها با عوارض این بیماری درگیر شوند. شایع‌ترین این عوارض عبارت‌اند از:
- مشکل در تمرکز
- عدم تعادل و هماهنگی
- ازدست‌دادن شنوایی
- خستگی
- مشکلات حافظه
- تغییرات رفتاری مانند نوسانات خلقی
- زود عصبی شدن
- مشکلات زبانی و گفتاری
چه عواملی احتمال بروز آنسفالیت مغزی را افزایش می‌دهند؟
مهم‌ترین عواملی که احتمال ابتلا به آنسفالیت مغزی در بزرگسالان و کودکان را افزایش می‌دهند عبارت‌اند از:
- سن: آنسفالیت مغزی در کودکان، بزرگسالان و جوان‌ترها رخ می‌دهد؛ اما احتمال بروز آن در سنین کودکی و بزرگسالی بیشتر است
- ضعف دستگاه ایمنی: افرادی که به دلیل درمان‌های شیمیایی یا بیماری دچار ضعف دستگاه ایمنی می‌شوند، بیشتر از سایرین در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند
- عفونت‌های ویروسی: انتقال ویروس‌های عفونتی مانند ویروس اپشتین - بار، هرپس سیمپلکس و ویروس‌های انتروویروس مانند پولیوویروس احتمال بروز آنسفالیت مغزی را افزایش می‌دهد
- ویروس‌های حشره‌زا: ویروس‌هایی مانند آربوویروس که در اثر نیش حشراتی همچون پشه و کنه به بدن منتقل می‌شوند
- ویروس زایی: این دسته از ویروس‌ها از طریق گازگرفتن حیوانات آلوده به بدن منتقل می‌شوند
- عفونت‌های کودکی: سرخچه و سرخک و عفونت‌هایی که معمولاً در سنین کودکی رخ می‌دهند و موجب بروز بیماری‌های عفونی می‌شوند
- آنسفالیت ثانویه: این نوع آنسفالیت در اثر عفونت‌های ناشی از آبله‌مرغان و آنفولانزا ایجاد می‌شود
بهترین راهکار برای جلوگیری از ابتلا به این بیماری، تزریق واکسن‌های اوریون، سرخک و سرخچه در سنین کودکی، پوشیدن لباس‌های آستین‌دار و پوشیده در جنگل، دفع حشرات و اجتناب از بیرون رفتن در زمان‌هایی که احتمال گزیده شدن توسط حشرات زیاد است.
آیا میتوان آنسفالیت مغزی را درمان کرد؟
در گام نخست تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر علت زمینه‌ای، بهترین راه‌حل درمان آنسفالیت مغزی است. همکاری یک تیم متخصص در زمینه بهبود این بیماری، تأثیر چشمگیری در درمان آن دارد. برخی از بیماران مبتلا به این عارضه ممکن است مدتی را در آی‌سی‌یو بستری شوند تا پزشکان بتوانند تورم مغز، تشنج، تغییرات ریتم قلب و نارسایی تنفسی را در آن‌ها رصد و مورد بررسی قرار دهند.
روش درمان آنسفالیت مغزی تا حدود زیادی به علائم و علت زمینه‌ای این بیماری وابسته است. برخی از رایج‌ترین روش‌های درمان عبارت‌اند از:
- مصرف داروهای ضدویروسی جهت مبارزه با عفونت‌های ویروسی مؤثر بر عملکرد مغز
- مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها به‌منظور رفع عفونت‌های باکتریایی زمینه‌ساز آنسفالیت مغزی
- استفاده از ایمونوتراپی‌های مختلف مانند استروئیدها، تعویض پلاسما یا آنتی‌بادی‌های داخل وریدی جهت کنترل و درمان انواع خاصی از آنسفالیت مغزی خودایمنی
- استفاده از کاتتر ادراری، لوله تنفس یا لوله تغذیه برای برخی از بیمارانی که در اثر این عارضه هوشیاری خود را ازدست داده‌اند
- استفاده از کمک‌های تنفسی مانند دستگاه تنفس یا اکسیژن مکمل
- هیدراته نگه‌داشتن بیمار با استفاده از مایعات داخل وریدی
- مصرف استروئیدها جهت کاهش فشار و تورم مغز
- بهره‌گیری از روش‌های درمانی مختلف برای کنترل تشنج
پیشگیری از آنسفالیت مغزی
واکسیناسیون در برابر بیماری‌های عفونی مانند سرخچه، اوریون و سرخک بهترین راهکار برای پیشگیری از بروز آنسفالیت مغزی است.
چه زمانی باید برای انسفالیت به پزشک مراجعه کنیم؟
بیمارانی که زودتر تحت درمان و مراقبت قرار می‌گیرند، شانس بیشتری برای بهبودی دارند. توصیه می‌شود درصورتی‌که علائم خفیف التهاب مغزی در شما بروز پیدا کرد، بلافاصله به یک مرکز مراقب فوری مراجعه کنید. بهترین مکان برای مراقبت در زمان‌های ظهور علائم شدید؛ مانند ازدست‌دادن هوشیاری و تشنج اورژانس است.
جمع‌بندی
بیماری آنسفالیت مغزی التهاب نادر اما جدی مغز است که ناشی از عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا خودایمنی است. علائم آن متفاوت است و می‌تواند شامل سردرد، تب، سفتی گردن، تشنج، و تغییرات رفتاری شود. درمان به‌موقع حیاتی است و ممکن است طی دوره درمان مصرف داروهای ضدویروسی، آنتی‌بیوتیک‌ها و ایمونوتراپی توصیه شود. پیشگیری از طریق واکسیناسیون و اقدامات احتیاطی در برابر حشرات در این بیماری مهم است. در صورت بروز علائم، باید فوراً به پزشک مراجعه تا از بروز عوارض جدی جلوگیری کنید.
